Nacht van de Filosofie

Moraal – Marjan Slob interviewt Hanno Sauer
Hoe weten we wat het juiste is? Waarom kunnen groepen mensen elkaar zo sterk haten? En bestaan er in deze tijd van individualisering nog universele waarden? Lang gold godsdienst als de belangrijkste grondslag voor de moraal, maar in de afgelopen eeuwen is wetenschap steeds belangrijker geworden in ons denken over goed en kwaad. Spectaculaire inzichten uit de evolutiebiologie dwingen ons om anders naar ethische kwesties te kijken. De Duitse filosoof Hanno Sauer vertelt in zijn recente boek Moraal het ‘beste’ verhaal van ons geweten, vanaf het ontstaan van ons vermogen om samen te werken vijf miljoen jaar geleden tot de polarisatie die ons vandaag in de greep houdt. Een van de vele fascinerende inzichten uit het boek is dat de moraal verandert met de groepsgrootte waarin mensen opereren. Denker des Vaderlands Marjan Slob interviewt Sauer, let op: voertaal Engels.

Hanno Sauer doceert ethiek aan de Universiteit Utrecht. Hij is de auteur van talrijke essays en verschillende wetenschappelijke werken en geeft regelmatig lezingen in Europa en Noord-Amerika. Hij is ontvanger van de Early Career Award van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen.

Marjan Slob is filosoof en essayist. Ze schrijft voor verschillende publieke media, waaronder de Volkskrant. Ze publiceerde verschillende boeken als Foute fantasieën (2007), Hersenbeest (2016, winnaar Socratesbeker), De lege hemel (2020, winnaar J. Greshoff-prijs), Door de bomen het huis (2022). Van 2023 tot 2025 is zij Denker des Vaderlands. Foto: Robert van Hall.

Ken jezelf – Tinneke Beeckman
Wat kan je troosten? Is je verlangen gevaarlijk? Waarvoor kun je dankbaar zijn? Tinneke Beeckman schreef herover Ken jezelf, een zoektocht naar zelfkennis langs de grootste geesten uit de filosofie en wereldliteratuur: van Socrates, Hannah Arendt en Albert Camus tot Marcel Proust en Virginia Woolf. Vertrekkend vanuit persoonlijke vragen ontdekt Beeckman hoe hun ideeën je blik op jezelf en het leven kunnen verrijken.

‘Tinneke Beeckman is niet alleen erudiet en intelligent – dat wisten we al – maar met deze fijnzinnige essays getuigt ze ook van wijsheid en kwetsbaarheid. Grote klasse.’
– David Van Reybrouck

Tinneke Beeckman is een van de meest vooraanstaande filosofen in het Nederlandse taalgebied. Ze schreef onder andere het bekroonde Door Spinoza’s lens (2012) en Macht en onmacht (2015). In 2020 verscheen haar bestseller Machiavelli’s lef, waarmee ze de Hypatia-prijs won. Naast haar boeken schrijft Beeckman columns voor De Standaard. Zie ook hier

Duidelijkheid, essay Maand van de Filosofie – Tom-Jan Meeus
Vanaf de eeuwwisseling veranderen politici onder invloed van Pim Fortuyn hun taal. Geen mistige formuleringen meer, geen jargon: duidelijkheid. Geert Wilders blinkt erin uit.

De gevolgen voor de democratie zijn groot. Het bestel vereist matiging terwijl duidelijkheid juist radicalisering stimuleert. Het ene taboe na het andere sneuvelt, grondrechten staan ter discussie, het parlement zelf en de democratische rechtsstaat. Steeds geeft Wilders de aanzet en andere partijen voegen zich naar hem ondanks hun bezwaren. Den Haag omarmt zijn aandachtspolitiek en spektakelleegte. Meeus laat aan de hand van Machiavelli zien hoe duidelijkheid bevordert dat de naoorlogse politieke orde bezwijkt, met chaos als resultaat. Marli Huijer, voorzitter van de Maand van de Filosofie, zal het eerste exemplaar van het essay aan Tom-Jan Meeus uitreiken, die daarna wordt geïnterviewd door Marianne Vorthoren.

Tom-Jan Meeus is journalist bij NRC Handelsblad. Hij was er politiek chroniqueur, columnist, correspondent in de VS en onderzoeksjournalist. Hij leverde eerder bijdragen aan onder meer Buitenhof en het Amerikaanse Politico. Hij ontving de Anne Vondelingprijs voor politieke journalistiek. Hij werd geciteerd door onder meer The New York Times, The Economist, de BBC en CNN.

Hokjesdenken – Dilara Bilgiç
De hele dag door doen we het, bewust of onbewust: hokjesdenken. Het vermogen te generaliseren is een van de meest waardevolle eigenschappen van onze hersenen. Het is nodig om de complexe informatie die iemand binnenkrijgt te versimpelen, zonder deze eigenschap zouden mensen waarschijnlijk niet goed kunnen functioneren. Maar tegelijkertijd leidt hokjesdenken tot misverstanden en discriminatie. Wanneer is hokjesdenken ‘fout’ en wanneer is deze ‘goed’? Hoe ziet de kunst van het hokjesdenken er uit?

Dilara Bilgiç is schrijver, moderator en publicist. Haar debuut, De Black Box Democratie, een filosofisch essay over de polarisatie in onze democratie trok de aandacht van Mark Rutte, waarna ze werd uitgenodigd voor een gesprek in het Torentje. Haar nieuwe boek De gelabelde werd genomineerd voor de Jan Hanlo Essayprijs. Als freelancer werkt Dilara onder andere voor de Correspondent en de Groene Amsterdammer over polarisatie. Foto: Ebru Aydin.

Chaos – Daan van der Hoeven
Stand-up comedian Daan van der Hoeven vraagt zich af hoe de chaos in de wereld minder kan worden. Hoe lang is het geleden dat we allemaal in een lockdown zaten en hiervan ‘leerden’. We lijken alles weer vergeten te zijn en ons chaotische leven weer te vervolgen. Ook belandde Daan zelf in een chaotische periode. Uit chaos ontstaat orde, maar soms ook niet…

Daan van der Hoeven is stand-up comedian en club regular bij de alom bekende Comedy Club Haug in Rotterdam. Daan speelt regelmatig op festivals als Lowlands, Paaspop, Concert at Sea en Oerol.

Het raadsel van de geest – Bert Keizer
Na vele miljarden jaren waarin allerlei levensvormen ontstonden en weer verdwenen, gebeurde er iets onbegrijpelijks: er ontstond een diersoort die in staat was te reflecteren over zichzelf en de wereld om zich heen. Hoe is het mogelijk dat er uit levenloze stof iets is gegroeid dat kan voelen, proeven, ruiken, zien, horen, denken? Hoe heeft er geest kunnen voortkomen uit stof? Het zijn vragen waarover filosofen van alle tijden – van Thales tot Descartes, van Plato tot Rorty – zich het hoofd hebben gebroken en waaraan een filosofisch specialisme is gewijd: de philosophy of mind.

In de heldere en nuchtere, soms droogkomische stijl die we van hem kennen, volgt Bert Keizer het spoor terug tot in de vroegste stadia van het westerse denken, toen geest en lichaam nog niet uiteen waren. Deze excursie verklaart volgens Keizer waarom Descartes, de neurowetenschappers en hedendaagse filosofen het lichaam-geestprobleem niet weten op te lossen. Keizer wordt geïnterviewd door Marc van Dijk.

Bert Keizer is filosoof en arts. Het raadsel van de geest ligt in het verlengde van het succesvolle essay Waar blijft de ziel? dat hij eerder schreef voor de Maand van de Filosofie. Keizer publiceerde verschillende boeken die een groot publiek hebben bereikt, zoals Het refrein is Hein, Tumult bij de uitgang, Vroeger waren we onsterfelijk en Reis om de dood. Foto: Maartje Geels.

Zingeving – Rens Bod
Iedereen vraagt zich wel eens af: waarom ben ik hier? Waar doe ik het voor? Wat is de betekenis van dit alles? Veel mensen komen dan uit bij dezelfde vormen van zingeving, zoals een gezin, werk, persoonlijke ontwikkeling of het helpen van anderen. Rens Bod ontdekte echter dat er een enorme rijkdom aan zingeving bestaat als we kijken naar hoe mensen in andere tijden en culturen met diezelfde vragen zijn omgegaan.

Hij ontdekte maar liefst 180 zingevingsvormen. De meeste gaan niet over de dood of het omgaan met sterfelijkheid. Mensen zijn volgens Bod veel banger voor een leeg leven, zingeving is daarom het beste te verklaren uit angst voor een zinloos leven. Bod schreef hierover Waarom ben ik hier? Een kleine wereldgeschiedenis van zingeving, het eerste historische overzicht van zingeving vanuit een wereldwijd perspectief. Het biedt handvatten voor wie worstelt met zijn eigen zoektocht naar zin en doel.

Rens Bod is hoogleraar Digital Humanities aan de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde eerder De vergeten wetenschappen, dat meermalen is bekroond en in zeven talen is vertaald en Een wereld vol patronen, dat werd genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs.

Hoe kunstmatige intelligentie de wereld verandert – Lotte van Elteren
Systemen als ChatGPT worden ook wel aangeduid als ‘papegaaien’. Hun basis is een enorme hoeveelheid reeds bestaande informatie. Hoewel zulke systemen nieuw materiaal lijken te genereren, is dit eigenlijk slechts de statistisch meest waarschijnlijke oplossing voor een voorgeschoteld probleem.

Het verleden opnieuw verpakt, in een hip, technologisch jasje. Als steeds meer tekst, kunst en filosofie geproduceerd wordt door systemen die het verleden napraat, wat gebeurt er dan met de menselijke creativiteit? En wat gebeurt er als mensen zelfduiding proberen te halen? Gaat de mens nog vooruit, of blijven we door kunstmatige intelligentie juist hangen in het verleden?

Lotte van Elteren is verbonden aan de Radboud Universiteit als promovendus en docent Maatschappelijke Impact van Artificial Intelligence. Foto: Gesina van der Werf.

Weg met de Stoa! – Wiep van Bunge
De afgelopen jaren heeft het stoïcisme een opmerkelijke comeback gemaakt in de publieksfilosofie. In talloze boeken worden antieke filosofen als Seneca getransformeerd tot self-help coaches. Volgens Wiep van Bunge is de huidige populariteit echter op een misverstand gebaseerd. We doen er beter aan de latere critici van Seneca serieus te nemen. Wie al in de Oudheid op zoek wil naar een filosofie als therapie doet er beter zijn licht op te steken bij de volgelingen van Epicurus.

Wiep van Bunge is hoogleraar Geschiedenis van de Filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en lid van de KNAW. Foto: Roy Borghouts Fotografie.

Klassiek filosofisch spreekuur — Gerard Drosterij en Bob van Geffen
Recent is er een opmerkelijke herwaardering van klassieke denkers. In hun boek Werelddenkers Een nieuwe geschiedenis van de filosofie, tot aan Descartes noemen Gerard Drosterij en Bob van Geffen dit ‘nieuwklassiek’. Tijdens dit klassiek filosofisch spreekuur kan het publiek een filosofische stelling voorleggen aan de auteurs. Deze zullen dan de antwoorden van klassieke denkers geven. Ook kan alleen de naam van een denker genoemd worden, waarna wordt ingegaan op de belangrijkste gedachten en de actuele waarde van deze denker.

Gerard Drosterij is politiek filosoof. Hij is coördinator van de Fontys minor Filosofie en ethiek, en medeoprichter van De Eendagsschool, een filosofische leergemeenschap van en voor jongeren uit het beroepsonderwijs. Hij publiceerde diverse boeken en vele artikelen en was columnist voor Metro, Wegener, BNR Nieuwsradio en De Volkskrant.

Bob van Geffen is theoloog en filosoof. Hij was actief in het jongeren- en vormingswerk, bestuurder van diverse kerkelijke instellingen en docent in o.a. het beroepsonderwijs. Over die werkzaamheden heeft hij meermaals gepubliceerd. Hij is medeoprichter van De Eendagsschool.

Praktische filosofie: wat zeg ik eigenlijk? – met Ariane van Heiningen
We praten er vaak lekker op los met elkaar. Conclusies, aanbevelingen, waarschuwingen of ‘gewoon onschuldige’ opmerkingen buitelen over elkaar heen. Maar wat zeggen we eigenlijk? In deze workshop praktische filosofie ga je in tweetallen aan de slag en gebruik je de leer van Aristoteles om vragen in te steken vanuit logos, pathos en ethos. Deze retorische middelen zijn namelijk niet alleen in te zetten als overtuigingsmiddel, maar helpen je ook rake vragen te stellen.

Ariane van Heiningen is praktisch filosoof, Socratisch coach en keynote speaker. Zij combineert technieken uit de praktische filosofie met een flinke dosis helderheid, scherpte, resultaatgerichtheid en humor. Najaar 2024 verschijnt haar boek over levensveranderende filosofie, gebaseerd op Socratische technieken, zie https://www.denkplaats.nl/boek.php

Filosoferen met Kunstmatige Intelligentie
Tijdens deze interactieve sessie ontdek je hoe je met ChatGPT in de rol van Socrates, een diepgaand een-op-een socratisch gesprek kunt voeren. Bovendien krijg je praktische tips voor het optimaal benutten van ChatGPT. De workshop biedt een unieke kans om de mystiek van Kunstmatige Intelligentie te verkennen, verrijkt met tijdloze wijsheid.

Let op: download vooraf Chat GPT op jouw smartphone!

Tom Sengers heeft een rijke loopbaan op het snijvlak van technologie, ondernemerschap en filosofie. Zijn focus lag altijd op business development en het verkennen van nieuwe technologische mogelijkheden. Parallel hieraan verdiepte hij zich in de socratische methode en was medeoprichter van het Socratisch Café Nederland, wat zijn interesse in de praktische toepassing van filosofie benadrukt. Zijn ondernemersgeest kwam tot uiting in diverse initiatieven, waaronder de oprichting van Vastadis Projectontwikkeling. Recentelijk heeft hij de leiding over zijn bedrijven overgedragen waarmee ruimte is ontstaan voor toegepaste filosofie.

De Jonge Denkers
De Jonge Denkers zijn filosofieleerlingen uit het Voortgezet Onderwijs die zich uitspreken over de actualiteit. Elk jaar wijst een deskundige jury acht Jonge Denkers aan die de beste columns hebben ingezonden. Jonge Denkers Lizzy van Anrooij en Wouter Dieleman zullen een column voordragen.

De Jonge Denkers is een initiatief van de Vereniging Filosofiedocenten Voortgezet Onderwijs, uitgeverij Lemniscaat en Stichting Maand van de Filosofie.

Filosofisch flitsgesprek
Wat is ware vriendschap? Kun je vrij zijn in een relatie? Is er een verschil tussen liefhebben en beminnen? Hoe denk jij over deze vragen?

Wees welkom bij een Filosofisch Flitsgesprek waar je leert denken over je denken. In een kort filosofisch gesprek word je begeleid in het vraagstuk dat jou interesseert, via een onderzoek van je denken over dat vraagstuk, naar een vraag die bevrijdt. Deze vraag krijg je na afloop mee om nog een tijdje (of een leven lang) op te kauwen. Het gaat niet over oplossen, maar over het blootleggen. Een vraag om vrijer van te worden dus. Èn wijzer.

Bij de entree staat een regisseur waar je je aan kunt melden voor deze bijzondere ontmoeting.

Boekenmarkt
Boekhandel Donner is aanwezig met diverse filosofische boeken en schrijvers zullen signeren

De Rotterdamse Nacht van de Filosofie wordt georganiseerd door Arminius, Boekhandel Donner, Erasmus Universiteit Rotterdam, Filosofie Magazine en de Internationale School voor Wijsbegeerte.

Bekijk hier ook andere debatprogramma’s.