Het onvoltooide: een oneindig verhaal?
Slotdebat 43e Poetry International Festival Rotterdam met medewerking van Jonas Staal en Bas Kwakman, twee kunstenaars die onlangs weer van zich hebben doen spreken in het schijnbaar eindeloze debat over de maatschappelijke relevantie van kunst. Presentatie is in handen van Laurens Ham. In het slotdebat wordt overdacht wat de cultuurpolitieke actualiteit is van Het Onvoltooide!
Marc Reugebrink publiceerde in mei het boek Het geluk van de kunst. Daarin probeert hij te begrijpen waarom literatuur een ongevaarlijke subcultuur is geworden, gedoogd in de media en verdwenen uit het onderwijs. Wie in de fantasie van schrijvers wil blijven geloven, moet volgens hem gesteund door fundamentele historische ervaringen pendelen tussen realisme en romantiek.
Jonas Staal publiceerde in april het manifest “Kunst ter verdediging van de democratie”. Hij ging daarin na wat het betekent wanneer de geschiedenis wordt geschreven door overwinnaars. Een uitbreiding op de parlementaire democratie lijkt hem noodzaak. Vanuit kunst wil hij een beweging “die strijdt voor een niet-exclusieve politieke ruimte, waarin elke stem hoorbaar, zichtbaar en voelbaar kan zijn”.
Wat kan Poetry International van hen opsteken? Zolang een meerderheid poëzie ervaart als iets wereldvreemds voor enkelen, blijft de missie van het festival onvoltooid.
Eeuwenlang heerste in de kunsten het concept van de esthetische autonomie. Daarin konden artistieke scheppingen niet direct naar de werkelijkheid verwijzen en viel er op basis van die producten door kunstconsumenten evenmin te handelen. Onomstreden was dit idee nooit. Met name in de mythisch geworden jaren zestig en zeventig mocht kunst het doel van een andere maatschappij dienen, en was het geen schande zichzelf ‘ideologisch’ te profileren.
Sinds de Verlichting was het namelijk gepast met voltooide mensbeelden te streven naar de realisering van een maatschappijtype. Dat er dan veranderingen moesten doorgevoerd, was een noodzakelijk kwaad omdat de gemeenschap er baat bij zou hebben. Behalve politieke partijen waren overheden bij dit optimisme een sturende factor. Kiemen voor verandering werden vaak waargenomen bij de jeugd, in wie ‘de traditie van de breuk’ ingebakken zou zijn.
Na de val van de Muur in 1989 is snel beweerd dat het Eind van de Geschiedenis een feit was. Voltooiingsideeën zouden niet zonder geweld op te leggen zijn. Sindsdien heeft onder de vlag van het neoliberalisme het denken en handelen in patronen van het onvoltooide postgevat: flexibiliteit, groei, innovatie, life-long learning, project, proces . . . Zeker na de kredietcrises is de dubbelzinnigheid van zulke zogenaamd ideologievrije termen blootgelegd.
Heeft deze historische ontwikkeling een weerslag op kunst en kunstbeleid? Eveneens in de jaren zestig is korte metten gemaakt met een in zichzelf gekeerde praktijk die uitging van een verheffingsidee bij een happy few. Martin Bosma, ideoloog van de PVV, hoont nu zelfs dat ‘de linksen’ dat oude ideaal achter zich hebben gelaten ten faveure van gelijkheid van alle culturen, waardoor het niet eens meer nodig is “arbeiderskindertjes in contact te brengen met Beethoven”. Maar ook of misschien juist wanneer het verheffingsidee is gedemocratiseerd en het gerelativeerd wordt, zou kunst heilzaam kunnen zijn voor burgers. In de postideologische samenleving, inclusief haar populisme én als ‘de nieuwe ***’ gehypete artiesten, vereisen ‘betrokkenheid’, ‘kennis’ en ‘verbetering’ echter aanhalingstekens omdat ze als betuttelend worden ervaren.
Zijn er nog kansen voor voltooidheid in maatschappij en kunst? Is ze überhaupt wenselijk? Is de opkomst van het internet niet bepalender geweest voor het gemeenschapsgevoel dan de val van de Muur? Draagt het neoliberalisme geen voltooiing in zich? Zijn niet op een eenduidige ideologie gebaseerde protesten daartegen vanuit de basis – zoals bij de indignado’s en door de Occupy-beweging – oprispingen? Of leggen ze iets als een ommekeer bloot die zou kunnen doordringen tot de versmade elite?
De bijeenkomst wordt ingeleid door Poetry-directeur Bas Kwakman, die vertelt over zijn verhouding tot de World Poetry Movement. Dit samenwerkingsverband wil economische en ecologische scheefgroei tegengaan door bewustwording via poëzie.
Vervolgens overweegt Marc Reugebrink in hoeverre de neoliberale meritocratie als het consumers’ paradise, die niet als ideologie wordt herkend, haar eigen voltooiing oplegt. En Jonas Staal laat aan de hand van voorbeelden uit eigen werk zien wat zijn activisme behelst tegen wat hij noemt democratisme, en voor het onvoltooide project van een fundamentele democratie.
De middag sluit af met een debat onder leiding van literatuurwetenschapper Laurens Ham.
Marc Reugebrink (1960) debuteerde in 1988 met de bundel Komgrond, waarvoor hij de Van der Hoogtprijs kreeg. In 1991 volgde Wade. Reugebrink was recensent voor de Volkskrant en voor De Groene Amsterdammer, en hij was redacteur van de literaire tijdschriften De XXIe Eeuw, De Gids en yang. Vóór Het geluk van de kunst schreef hij nog een essaybundel, De inwijkeling. Hij publiceerde vier romans, waarvan Het grote uitstel uit 2007 werd bekroond met De Gouden Uil.
Jonas Staal (1981) is promovendus bij de Universiteit Leiden. Zijn werk manifesteert zich in de vorm van interventies in de publieke ruimte, tentoonstellingen, lezingen en publicaties, waarin hij de relatie tussen kunst, politiek en ideologie onderzoekt. In Post-propaganda (Fonds BKVB, 2009) en Power?… To Which People?! (Jap Sam Books, 2010) heeft hij het theoretische kader gelegd voor zijn werkwijze. Zijn nieuwste boek is Politiek Kunstbezit III: Gesloten Architectuur (Onomatopee, 2011) rondom de architectonische ideeën van PVV-politica Fleur Agema.
Laurens Ham (1985) bekijkt als literatuurwetenschapper de relatie tussen kunst en samenleving vanuit literair perspectief. Hij werkt aan een proefschrift over autonomie en oprechtheid in de moderne Nederlandse literatuur. Als essayist publiceert hij vooral over hedendaagse avant-gardeliteratuur, onder meer in DWB, De Groene Amsterdammer, nY, Ons erfdeel en Parmentier.
Zondag 17 juni 2012 | 15u – 17u | entree gratis